נשים ועבודה במגזר הערבי – מאת רולא בלאל בדרה النساء والعمل في الوسط العربي – كتبت رلى بلال بدره

 * מכשולים בפני שילובן של נשים ערביות בשוק העבודה.

* רק 21% מהנשים הערביות עובדות לעומת 58% מהנשים היהודיות.

تحديات امام انخراط النساء في سوق العمل 

21% فقط من النساء العربيات يعملن مقابل 58% من النساء في الوسط اليهودي

בשל החשיבות הרבה ליציאת נשים והשתלבותן בשוק העבודה בעיקר במגזר הערבי שמהווה את השיעור הכי נמוך בארץ ובעולם , בכתבה זו אנסה להציג את הסוגיה ואת המכשולים שעומדים בפני יציאתן של נשים ערביות והשתלבותן בעבודה, אולי זה לא כייפי , אני מבינה ,אבל זה מאוד חשוב ואין לי ספק שזה יוסיף לידע שלכם כקוראים.

אז מדוע בעצם חשוב שנשים יצאו לעבוד? עבודת האישה מחוץ לבית מביאה להעצמתה מבחינה נפשית , כלכלית ומביאה לידי ביטוי את הכישורים שלה, מעשיר את הידע והנסיון שלה כתוצאה של התקשורת עם אנשים ,מעניק לה הרגשה של שמחה והצלחה וסיפוק… לדעתי בצורה כזו האישה תהיה יותר חזקה ובמבט על המסגרת המשפחתית, תוכל גם לגדל (בניגוד לדעות קודמות ) ילדים יותר חזקים ועצמאיים.

מההכרות שלי כערביה עם נשים מהמגזר הערבי הבחנתי בצורך עז של נשים לקחת חלק מעשי בעבודה מחוץ לבית , אבל מחסור במקומות עבודה  ותנאים לא מתאימים מונע מהן להשתלב.

חלק גדול מהגברים בחברה הערבית לא מעודדים יציאת נשים לעבודה, בצורה זו, נשים רבות עדיין חסרות מודעות לגבי חשיבות העבודה והלימודים, היו לי כמה נסיונות מוצלחים של עידוד נשים לצאת לעבודה או להמשיך את לימודיהן, נשים אלו לפעמים מתקשות לזהות את הכשרונות והיכולות שלהן כי החברה מנסה להכחיש זאת, עם העצמתן של נשים ניראה שגרמתי להן להאמין ביכולתן לעשות שינוי בחייהן ובחיי הסובבים אותן.

את מצבן של הנשים הערביות בשוק העבודה ,יש לבחון תוך בדיקת השתייכותן הכפולה, הן סובלות למעשה מאפליה כפולה זאת כנשים קודם כל וגם כמיעוט אתני (ערביות פלסטיניות), יש גורמים רבים שעליכם לקחת בחשבון כדי להבין את האחוז הקטן של 21% מהערביות שעובדות .

קראתם עד לפה , זה סימן שזה מעניין.

א.שוק העבודה:

יש מחסור אדיר במקומות עבודה מתאימים לנשים ערביות ,בעיקר כי מדובר בשוק עבודה מקומי , אין אזורי תעשיה קרובים, ואין עידוד לייזמות כלכלית בחברה הערבית. ולנשים העובדות יש פחות מזל , ניצול נשים בשוק העבודה אותו ניתן לזקוף בעיקר למיעוט ההשגחה הממשלתית בנושא ואכיפת החוקים בעניין, כך, פעמים רבות השכר נמוך מאוד (מתחת לשכר מינימום) ותנאי העבודה קשים. גם ששכר נמוך של נשים לא מעודד גברים לתמוך ביציאת נשים לעבודה. עניין התשלום הנמוך כל כך נפוץ עד שאני מכירה נשים שעובדות אפילו אצל עו"ד (שאמור לשמור על חוקי המדינה ) ומקבלות פחות ממחצית שכר המינימום.

לחלק גדול מהכפרים הערביים אין תחבורה ציבורית בכלל, אין בתי ספר או מוסדות ללימוד המשך ,ועובדה זו מקשה כמובן על נשים לצאת מהכפר או העיר ולהגיע למקומות עבודה או ללימודים מחוץ לאזור המגורים, לחלק מהנשים הערביות יש רשיון נהיגה אבל שיעורן של אלו מאוד נמוך ובנוסף עדיין השליטה ברכב אם יש בכלל נתונה לרוב ביידי הגבר, נשים צריכות לקבל אישור כדי להשתמש ברכב.

יש מקום להוסיף הרבה סיבות ומחסורים במגזר הערבי שנובע מאפליה ממסדית , יש מחסור בהזדמנויות ונגישות לנשים ערביות , דבר שמצמצם את האפשרות לכנס לשוק העבודה. בשל העדר משרדי תעסוקה והכשרה מקצועית ברוב הערים והכפרים הערבים , בשל מחסור במסגרות לטיפול בילדים (גנים, צהרונים … ) בעבודתי כרכזת פרויקט הצהרונים הראשון בעיר שלי , נשים עובדות הביעו את הערכתם הגדולה לזה שיש מסגרת לילדים שלהן וכך הן יכלו לעבוד בשקט במשרה מלאה , חלק מהן חשבו לעזוב את מקום העבודה או לעבוד חצי משרה כי אין מסגרת לילדים שלהן עד שהקמתי במסגרת העיריה את הצהרון שנתן מענה הולם לנשים אלו וכמובן בתי העסק השונים יעדיפו להעסיק את מי שביכולתם להיעדר יותר שעות מחוץ לבית.

ב. מציאות וחברה:

החברה הערבית רואה בבית כמקום אידיאלי של נשים , לתחזק, לבשל ולגדל ילדים, היא מאופיינת במשפחות מרובות ילדים והבעל הוא זה האחראי על כלכלת הבית , אפילו אם האישה עובדת עדיין ההכנסה שלה נחשבת כמשנית בבית ולכן תיאורטית אפשר לוותר עליה ובכך נוצר נוהג בו נשים רבות תלויות בבעל שלהן.

נשים שיוצאות לעבודה נאלצות להתמודד עם תפקיד כפול גם בבית וגם בעבודה (אמהות, ניהול משק בית ,אשת איש), ציפיה חברתית זו מגבילה את התפתחותן בעבודה.נשים שפונות אלי מספרות שבעליהם מסרבים לעזור להן בבית ואומרים להן שאם הן החליטו לצאת לעבודה אז שידאגו קודם לבית שלהן ויקחו את האחריות המלאה, גברים אלו לא יתנגדו שהאישה תעזור בכלכלת הבית, אבל הם בשום פנים ואופן לא יעזרו להן.

החברה הערבית מאופיינת במשפחות מרובות ילדים, ככל שמספר הילדים גדל כך יקטן הסיכוי שהנשים ישתלבו בשוק העבודה. ישנו חוסר מודעות אצל נשים וגברים כאחד לגבי חשיבות יציאתן של נשים לעבודה והיתרונות הכלכליים והחברתיים והאישיים מזה , מביא לויתורן של נשים שמהווים 50% מכוח העבודה להשתלב בשוק העבודה. יש קשר הדוק בין מקום המגורים(מרכז ופריפריה לבין שיעור התעסוקה אצל נשים

ג. מאפיינים אישיים של נשים ערביות :

בחברה הערבית, לאור העובדות שציינתי לעיל, נשים ערביות הן פחות משכילות בשעור שבו רק 21% מהן למדו 13 שנים או יותר, אחוז זה נמוך מאוד ומהווה מחסום בכניסה לשוק העבודה ולשכר טוב. חוסר שליטה בשפה העברית מהווה מכשול נוסף, לאור העובדה שרוב מקומות העבודה הם מחוץ לכפר . חוסר ידע בשימוש במחשב מהוו עוד מכשול בעיקר עם התקדמות הטכנולוגיה בעולם ובארץ.יש גם השפעה של שייכות דתית על אחוז הנשים העובודות , שיעורן של נשים נוצריות מועסקות גבוהה משעורן של נשים דרוזיות או מוסלמיות שעובדות.

לאור העובדות שציינתי , לא תסכימו איתי  שהכלכלה הישראלית מפסידה כוח עבודה אדיר , כמחצית מהאוכלוסיה הם נשים שמתוכן אחוז קטן הן נשים עובדות , בכך המשק סופג הפסד של כ 6.2 מליארד שקל שנתית מהתוצר המקומי,זה בטוח.

עם זאת חשוב לציין שהמוטיבציה של נשים ערביות לצאת לעבודה הינה גבוהה . (ג'בארין, 2010) מצא כי 43% מהנשים הערביות הלא מועסקות מוכנות לכנס למעגל העבודה באופן מיידי , יש מקום רק להצלחה בתנאי שיש מקומות עבודה מתאימים וקרובים למקום המגורים . אני מדמיינת את החיים העתידיים הכי טובים.

הצגתי כאן כל מיני גורמים המשפעים על יציאת נשים לעבודה חלקם תלוי בנשים עצמן , חלק אחר תלוי בחברה אבל אני רואה שהאחריות הגדולה תלויה בממשלה שבידה יש את הכח בכדי לגרום לשינוי המציאות בכך שתדאג ליותר מקומות עבודה , לעודד יזמות מקומית ,העלאת המודעות אצל נשים וגברים בחברה הערבית בישראל לגבי חשיבות יציאתן של הנשים לשוק העבודה ,שתקבע חוקים יותר רציניים בכדי לשמור על זכויות הנשים העובדות, ולעודד אותן לצאת לעבודה ולהמשך לימודים , זה אף פעם לא מאוחר , לא כך?

בכתבה הבאה אני  אציג פתרונות והצעות לשינוי המצב הקיים במגזר הערבי , בתקווה שזה יביא לאט לאט לשינוי המציאות הקיימת.

כתבה זו נשענת על כתבות ומחקרים וסטטיסטיקות של: עמותת נשים נגד אלימות , נצרת . לשכה מרכזית לסטטיסטיקה ,2009. חומר שהועבר במסגרת פרויקט " חונכות לזכויות נשים " שיזמו עמותת איתךمعك והקליניקה לפמיניזם משפטי באונ' חיפה ורכזת הקורס גב' נור פלאח. ג'בארין, 2010 .קינג' ושות' , 2009 .

بسبب اهمية  خروج النساء وانخراطهن في سوق العمل خاصة في الوسط العربي حيث النسبه الاقل في البلاد وفي العالم, ساحاول في هذا المقال استعراض المعيقات التي تمنع النساء العربيات من الخروج الى العمل, لربما ان الموضوع غير ممتع ولكنه مهم جدا وبلا شك فانه من الممكن ان يغنى معلوماتكم كقراء.

ما هي اهمية خروج النساء للعمل؟ عمل المراءه خارج البيت يؤدى الى تمكينها نفسيا واقتصاديا, ابراز قدراتها, اغناء معرفتها وتجربتها نتيجة تواصلها مع الناس, يمنحها شعور بالسعاده والنجاح والاكتفاء الذاتي… وبهذا تصبح المراءه اكثر قوه مما يؤهلها (بعكس الافكار السائده)ايضا لتقوم بتربية اولادها ليكونوا اقوياء ومستقلين .

من معرفتي الخاصه كمراءه عربيه بنساء من الوسط العربي , شعرت برغبة تلك النساء للمساهمه بشكل فعال بالعمل خارج البيت, لكن بسبب انعدام اماكن العمل لم ينجحن بايجاد اماكن عمل مع شروط عمل ملائمه.

جزء كبير من الرجال في الوسط العربي لا يؤيدن خروج المراءه للعمل , الكثير من النساء يجهلن اهمية العمل والتعليم, كانت لي عدة تجارب ناجحه في تشجيع نساء للخروج الى العمل او متابعة التعليم, بعض هؤلاء النساء لا يدركن ان لديهن القدرات والامكانيات اللازمه خاصة وان المجتمع يحاول انكارها, بتمكيني لهؤلاء النساء استطعت ان اعيد ثقتهن بنفسهن وايمانهن بانهن يستطعن احداث التغيير في حياتهن وحياة من حولهن .

من اجل الاطلاع على وضع النساء العربيات في سوق العمل , علينا الاخذ بعين الاعتبار معانتهن من تبعيتهن المزدوجه, هن يعانين من تمييز مضاعف بكونهن نساء اولا وايضا كونهن اقليه قوميه(عربيات فلسطينيات), وهناك مسببات كثيره علينا اخذها بعين الاعتبار من اجل استيعاب النسبه المنخفضه للنساء العربيات العاملات 21% .

وصلتم الى هنا , هذا يدل ان الموضوع مثير للاهتمام.

ا . سوق العمل :

هناك نقص كبير في اماكن العمل الملائمه للنساء العربيات, خاصة كونه سوق محلي وليس هناك مناطق صناعيه قريبه, وينعدم التشجيع للمبادارت الاقتصاديه في المجتمع العربي. النساء العربيات تعانين من سوء الحظ .. استغلال النساء في سوق العمل بسبب قلة المراقبه الحكوميه وعدم تطبيق قوانين العمل, ففي الكثير من الاحيان تكون الرواتب منخفضه (اقل من الحد الادنى) وشروط العمل صعبه .وهذا سبب اضافي لعدم قيام الرجال بتشجيع النساء للخروج للعمل. اشكالية الرواتب المنخفضه  منتشره , فانا اعرف شخصيا نساء يعملن حتى لدى محامين(الذين من المفروض ان يحافظوا ويدافعو عن قوانين الدوله) وهن يتلقين رواتب منخفضه .

جزء كبير من القرى العربيه تعاني من نقص في المواصلات العامه, نقص في المدارس او مؤسسات لمتابعة التعليم, مما يصعب على النساء الخروج من القريه او المدينه والوصول الى اماكن العمل والتعليم بعيدا عن مكان السكن,بعص النساء العربيات يملكن رخصة سياقه لكن نسبتهن قليله جدا بالاضافه الى كون السلطه على استخدام السياره على الاغلب بيد الرجل, وعلى النساء طلب الموافقه على استعمال السياره .

هنالك الكثير من الاسباب والنواقص في الوسط العربي والذي ينبع من التمييز المؤسساتي, هناك شح في الفرص والمناليه للنساء العربيات مما يقلص الامكانيات للانخراط في سوق العمل, انعدام مكاتب التشغيل والتدريب المهني في اغلب البلدان والقرى العربيه, نقص في اطر العنايه بالاولاد (حضانات, نوادي ظهيره …) , من خلال عملي كمركزه نوادي الظهيره الاول في مدينتي, اعربت النساء العاملات عن تقديرهن العميق لوجود هكذا اطار لاولادهن مما يتيح لهن العمل بهدوء بوظيفه كامله, جزء منهن كن على وشك ترك مكان العمل او تقليص نسبة وظيفتهن بسبب عدم وجود اطار لاولادهن الى ان اقمت ومن خلال البلديه نوادي الظهيره الذي اعطى ردا مناسبا بما يتلائم مع متطلبات اصحاب العمل وبحثهم عن من يستطيع التغيب عن بيته والعمل لساعات طويله .

2. الواقع والمجتمع :

المجتمع العربي يرى بالبيت المكان الانسب للنساء , لصيانته, لتحضير الطعام وتربية الاولاد, يتميز المجتمع بعائلات كبيره فيها يقوم الزوج بالاهتمام باقتصاد البيت, حتى ولو كانت الزوجه تعمل فان راتبها يعتبر ثانويا في البيت, مما يعني نظريا انه يمكن الاستغناء عن راتبها وتظل النساء متعلقات بازواجهن .

تعاني النساء العاملات من ازدواجيه العمل داخل البيت وخارجه(امهات, ربات بيوت, زوجات), هذه التوقعات من المجتمع تقف عائق امام تطورهن في العمل. منهن من حدثتني عن عدم موافقة ازواجهن على مساعدتهن في اعباء البيت بحجة ان من اختارت العمل خارج البيت فعليها ان تتحمل المسؤوليه الكامله عن عمل البيت, هؤلاء الرجال لم يمانعوا في الحصول على دعم اقتصادي من الزوجه , ومع هذا فهم غير مستعدون لتقديم يد العون لزوجاتهم.

المجتمع العربي يتميز بعائلات كثيرة الاولاد, كلما زاد عدد الاولاد في العائله قلت فرصة اندماج النساء بسوق العمل , هناك قلة وعي لدى النساء والرجال على حد سواء فيما يتعلق باهمية خروج النساء للعمل والايجابيات الاقتصادية والاجتماعيه والشخصيه الناتجه ,مما يؤدي الى تنازل النساء اللواتي يقدرن ب 50% من القوه العامله من اندماجهن بسوق العمل. هناك ايضا علاقه وطيده بين مكان السكن (مركز وضواحي) وبين نسبة العاملات .

3. مواصفات شخصيه لدى النساء العربيات

في المجتمع العربي وعلى ضوء المعطيات التي ذكرتها اعلاه , فان النساء العربيات لا يتمتعن بثقافه عاليه, ما يعادل 21% منهن انهوا 13 سنه او اكثر, هذه نسبه منخفضه وتقف عائق امام اندماج النساء في سوق العمل وحصولهن على راتب ملائم. عدم اتقان اللغه العبريه هو سبب اضافي خاصة وان اغلب اماكن العمل هي خارج القريه .انعدام مهارات استعمال الحاسوب يعد سببا اضافيا خاصة مع تطور التكنولوجيا في العالم وفي البلاد .هناك ايضا تاثير على نسبة النساء العاملات بموجب الانتماء الديني للنساء, نسبة النساء المسيحيات العاملات اكبر من نسبة النساء الدرزيات او المسلمات العاملات .

على ضور المعطيات التي ذكرتها , الا توافقون معي بان الاقتصاد الاسرائيلي يخسر قوى عامله عظيمه, نصف الجمهور هو نساء وقله عامله , وبهذا فان الاقتصاد يتكبد سنويا ما يعادل 6.2 مليارد شيكل من النتاج المحلي , وهذا مؤكد.

مع هذا من المهم ان اذكر ان هناك حافز لدى النساء العربيات للخروج للعمل .(جبارين ,2010) وجد ان 43% من النساء العربيات الغير عاملات على استعداد للاندماج بسوق العمل حالا,فالامل موجود بشرط توفير اماكن عمل ملائمه وقريبه لمكان السكن.انني اتخيل الحياه مستقبلا باحسن حال.

عرضت هنا عدة اسباب والتي تؤثر على خروج النساء للعمل, بعض هذه الاسباب متعلقه بالنساء انفسهن ولكن المسؤوليه تقع في القسم الاكبر على الحكومه التي تملك القوه من اجل احداث تغيير في الواقع بان تعمل على ايجاد اماكن عمل وتشجيع المبادرات المحليه , رفع الوعي لدى النساء والرجال في المجتمع العربي في اسرائيل حول اهمية خروج المراءه لسوق العمل , وضع قوانين وانظمه اكثر جديه من اجل المحافظه على حقوق النساء العاملات , تشجيع النساء للخروج , لم يفت الاوان , صحيح ؟

في المقال القادم ساقوم بعرض حلول واقتراحات لتغيير الوضع القائم في الوسط العربي , على امل ان يحدث التغيير في واقعنا تدريجيا .

        اعتمدت في مقالي على مقالات وابحاث واحصائيات ل : جمعية نساء ضد العنف, الناصره. دائرة الاحصاء المركزيه,2009 .مواد في اطار مشروع "التوجيه من اجل حقوق المراءه" بمبادره من جميعة איתךمعك والعياده للنسويه القانونيه في جامعة حيفا ومركزة الدوره السيده نور فلاح. جبارين,2010. كنيج وشركاءه , 2009.