אמא מסורתית – מאת דניאלה ; الأم الرءوم – كتبت دانييلا

 אז מה, את מתכננת להביא ילד בקרוב?

לא, זאת לא אמא שלך ששואלת. זאת גם לא החברה הכי טובה שלך. זה אפילו לא קרוב המשפחה הרחוק שפגשת באירוע המשפחתי האחרון. זה דווקא מישהו זר, שבפעם הראשונה את פוגשת בו: מראיין עבודה. את יכולה להרגיש חוסר נעימות מסוימת, מבוכה. אולי אפילו כעס על החדירה לפרטיותך. התשובה לשאלה (שסביר להניח אינה נראית לך ממש רלוונטית), עלולה להכריע האם תקבלי את המשרה. זו לא רק את, אלא הרבה מן הנשים שמחפשות עבודה עלולות "ליפול" בשלב הקבלה לעבודה, אם המראיין יקבל את הרושם שהן תיכנסנה להיריון בקרוב. המראיין, שאינו רוצה לצאת "פראייר", מגשש בחיים האישיים של המרואיינת במטרה לגלות פרטים על הריונות שבאופק.

סיטואציות כאלה מעוררות אצלי תהיות כמו, מדוע לא שואלים את הגברים את השאלות האלו? את מתארת לעצמך מצב שבו גבר נשאל בראיון: "האם אתה מתכנן להביא ילד בקרוב"? או "האם דרישות התפקיד לא יתנגשו עם היותך אבא"? בוודאי שלא. זה אפילו מעלה גיחוך. משום מה, זה הרי ברור שעצם הבאת ילד לעולם לא ישפיע על תפקוד האב בעבודה, אלא רק על תפקוד האם.

איך הגענו למצב כזה, שרק עבודת האם מושפעת מלידת הילד? הרי אישה וגבר מביאים לעולם ילד ביחד, ועליהם גם לשאת באחריות ביחד. מדוע החברה לא יכולה לראות את שני ההורים כשווים? למה אישה צריכה להפסיד מקום עבודה בשל רצונה לילדים בעוד שעל הגבר זה לא משפיע בכלל? האם זה לא נראה לך לא בסדר?

לא רק שזה "לא בסדר", זה גם לא חוקי. חוק שוויון הזדמנויות אוסר על המעסיק להפלות בין דורשי העבודה בין היתר עקב מינם, נטייתם מינית, מעמדם האישי, הריון, טיפולי פוריות, טיפולי הפריה חוץ-גופית, היותם הורים. ההפליה אסורה בשלב הקבלה לעבודה, בתנאי העבודה, בקידום בעבודה ועוד. מכאן, ששאלות על כוונה להיכנס להריון הן מחוץ לתחום, גם בשלב הראיון.

מעסיקים הפנימו את העובדה שאסור להם לפטר עובדת שהיא בהריון או בטיפולי פוריות (בתנאים המתאימים), אך הם טרם הפנימו שגם לשאול על כוונתה להיכנס להריון זה אינו חוקי. משום מה זה עדיין נראה לגיטימי ורלוונטי לשאול שאלות כל כך לא מקצועיות. מדוע זה נתפס עדיין כלגיטימי? מכיוון שהתפיסה הרווחת בחברה היא שהמטפלת העיקרית בילד היא האישה. לפי תפיסה זו, על האישה לבחור בין משרת חלומותיה לבין להיות אמא, מכיוון ששניהם לא "הולכים יחד". מקורה של התפיסה הוא בתפקידי המין המסורתיים של המינים.

תפקידי מין (sex roles) הם העמדות וההתנהגויות שמשייכים אדם לזהות מגדרית סטריאוטיפית. מה שמתאים חברתית לאישה או לגבר בחברה מסוימת, מה שהחברה מצפה מאיתנו. ברגע שאנחנו חורגים מתפקידנו המסורתי בחברה כ"נשים" או כ"גברים", אנו עלולים להרגיש לא בנוח ואף לקבל תגובות לא נעימות מהחברה, שדואגת להזכיר לנו שאנחנו חורגים על ידי ביקורת ועלבונות. כך נשמר הסטאטוס קוו של מהי אישה ומהו גבר ומהו ה"תפקיד" של כל אחד מהמינים.

גם בתוך בניית התא המשפחתי קיימים תפקידי מין. בני הזוג בוחרים תפקידים מסוימים שמתאימים לתפקידי המין שלהם בחברה, ואם יחרגו מהם הם עלולים להרגיש שהם לא ממלאים את התפקיד החברתי שלהם. למשל, אם אישה עובדת הרבה שעות מחוץ לבית והיא מתקשה להשקיע זמן רב בגידול הילד ובעבודות הבית, היא עלולה להרגיש אשמה שכן היא אינה ממלאת את התפקיד של "להיות אישה" כפי שהיא הפנימה אותו מהחברה.

אני מאמינה בחיים מאוזנים. רוב הנשים, לדעתי, תתקשנה להרגיש מסופקות אם ישקיעו את כל כולן רק בגידול הילדים ורוב הגברים יתקשו להרגיש מסופקים אם ישקיעו עצמם רק בעבודה. את הנשים ימשיך לרדוף חוסר הסיפוק שבאי מימושן המקצועי, ואת הגברים תמשיך לרדוף תחושת ההחמצה של גידול ילדיהם. ישנם זוגות שוויוניים בחברה (לא הרבה אבל ישנם), בהם האב משתתף באופן שווה בגידול ילדיו. זה אולי נראה קשה להגיע לשם, אבל זה תלוי בעיקר בבני הזוג. הדבר שהכי משפיע על סיכויי הזוג להיות זוג שוויוני הוא עמדות בני הזוג לגבי תפקידי המין. אם שני בני הזוג גמישים לגבי תפקידי המין שלהם, הם יכולים לערבב ביניהם. מי שבאמת זה חשוב לו יכול להצליח בכך.

לצערי, אין לי פתרון מיידי ובטוח למקרה שבו אנו נשאלות שאלות אינטימיות שאינן נוגעות למשרה. אמנם אפשר לענות "אני לא חושבת שזה שייך למשרה" או משהו בסגנון שיאותת למראיין לסגת מכך, אך איני יכולה להבטיח שזה לא יסגור לך דלתות. מה שכן אפשר לדעתי לעשות זה לדבר על כך בחברה, להעלות את המודעות. אפשר לשתף את הגברים שבחיינו, את האבא/האח/בן הזוג/הידיד, שיבינו את שעובר על אישה כשהיא מופלית בשל היותה אישה. לדבר על זה עם הנשים שבחיינו, לחלוק חוויות ולחפש פתרונות. אפשר להתחיל בלחלוק כתבה זו עם האדם שאת אוהבת.

ברגע שנצליח ליצור שוויוניות בבית, נצליח ליצור שוויוניות גם בעבודה. שמעתי את המשפט הזה וכעת אני גם מבינה את משמעותו. שורש אי השוויון נעוץ במחשבה המסורתית שלפיה אמא=הורה עיקרי. על ידי יצירת השוויוניות בבית לא נראה באישה המטפלת העיקרית בילד, ונוכל להתקיים בחברה שוויונית ומאוזנת.

"المهم.. عم بتخططي تخلّفي ولد بالفترة القريبة؟"

كلا! من يقوم بطرح هذا السؤال عليكِ ليست والدتك، وأيضا ليست صديقتك المقرّبة، وهذه حتى ليست قريبة للعائلة التقيتما صدفةً مؤخرا. من يقوم بطرح هذا السؤال عليكِ هو شخص غريب تماما، الذي تلتقين فيه للمرة الأولى: رَبّ العمل في مقابلة عمل لكِ. ربما لن تشعرين بالراحة جرّاء السؤال أو تزعجين لاعتقادك أن السؤال يمس بالخصوصية. إجابتك التي ستعتقدين للوهلة الأولى أنها غير متعلقة بالعمل بتاتا، ستحسم على الأغلب قرار قبولك للعمل أو رفضك. لستِ أنتِ وحدك، بل نساء كثيرات سوف يتعثرن بهذا السؤال وإذا تركتِ انطباعًا لدى المُقابِل أنك تخططين للإنجاب في الفترة القريبة فعلى الأرجح بأنه سيعتقد أن أمر قبولك للعمل هو أمر خاسر لأنه سيضطر إلى إعفائك من العمل لفترة وإحضار عامل بديل… الخ، باختصار، لن تكوني عاملة مُربحة لأعماله.

هذه الحالات تثير لدي تساؤلات كثيرة، مثل لماذا لا يُسأل الرجال عن هذه المواضيع في مقابلات العمل؟ هل كنا نتخيّل أن يتم سؤال رجل في مقابلة: "هل تخطط بأن تصبح والدا في الفترة القريبة؟ هل تفكرون بالإنجاب؟" أو "ألا تعتقد أن متطلبات الوظيفة سوف تتناقض مع كونك أبا؟" بالطبع لا نتوقع هذا! حتى أن وقع مثل هذه الأسئلة من شأنه أن يثير السخرية. لأنه، ولسبب ما، بات الأمر جليا أن إنجاب طفل لا يؤثر على أداء عمل الأب، ولكن سيؤثر فقط على أداء الأم في العمل.

كيف وصلنا لهذا الوضع، أن الإنجاب سيؤثر فقط على عمل الأم؟ ألا يُحضِرا الأم والأب الطفل معا إلى هذا العالم؟ إذا عليهم تحمل المسئولية معا كذلك. لماذا لا يمكن للمجتمع رؤية الأهل، الأم والأب كمتساوين؟ لماذا على الأم أن تخسر مكان عمل بسبب رغبتها في الأطفال بينما الأب الرجل لا يتأثر من ذلك أبدا؟ ألا تعتقدون أن هذه الحالة غير سليمة؟

ليس فقط أن هذه الحالة "غير سليمة" بل هي أيضا غير قانونية! قانون الفرص الملائمة[1] يحظر على المُشَغَّل التمييز بين العاملين كالتمييز بسبب الجنس، الميول الجنسي، الحالة الشخصية، الحبل، علاجات الخصوبة، علاجات الإخصاب المختبرية، كونهم أهل الخ.. التمييز محظور في مرحلة القبول للعمل، في شروط العمل، في التقدم بالعمل والخ. من هنا، أسئلة على النيّة في الحمل قريبا هي خارج المجال الذي نص عليه القانون، والسؤال غير قانوني، أيضا في مرحلة القبول للعمل.

المُشغِّلين ذوتوا أن القانون يمنع إقالة عاملة بسبب حملها أو علاجات خصوبة (في الحالات الملائمة)، ولكنهم لم يذوتوا بعد أن السؤال عن النية في الحمل، هو كذلك ممنوع بحسب القانون. لأسباب ما، نرى أن هذه الأسئلة التي لا تمت للمهنية بصلة لا تزال تتحلى بشرعية وكأنها شرط متعلق بوظيفة العمل. لماذا لا تزال هذه الأسئلة تحظى بالشرعية؟ لأن التوجه السائد للمجتمع يقول أن الحاضِن الأساسي للطفل هو الامرأة – الأم. بحسب هذا التوجه تضطر المرأة إلى الاختيار بين عملها وسيرتها الذاتية المهنية من جهة وبين كونها أم من جهة أخرى، عليها أن تختار لأنه لا يمكن النجاح في كليهما في ذات الوقت.

وظائف الجنس (sex roles) هي المواقف والتصرفات التي تنسب لصاحبها\صاحبتها هوية جندرية مبنية على آراء مسبقة. أي الذي يناسب اجتماعيا المرأة أو الرجل في مجتمع ما، وما الذي يتوقعه منا المجتمع. في اللحظة التي نخرج فيها عن الوظيفة التقليدية والمألوفة والسائدة في المجتمع كـ "نساء" أو كـ "رجال"، سنشعر بعدم الراحة بل وسنتلقى ردود مزعجة من المجتمع التي ستهتم بدورها في تذكيرنا بأننا خرجنا عن المألوف عن طريق الانتقاد والإهانة. وهكذا نحافظ على الوضع القائم لمكانة المرأة و"وظيفتها" وكذلك الرجل و"وظيفته".

الأمر سيان بالتركيبة داخل العائلة ووظائف\أدوار الجنسين. الزوجان يختاران أدوار معينة التي تتلاءم مع جنسهم بحسب نظرة المجتمع، وإذا خالفا ذلك فعلى الأرجح أنه سينتاب كل منهما الشعور بأنهما لا يقومان بوظائفهما التي نصّها المجتمع كما يجب. على سبيل المثال، إذا قضت المرأة الأم ساعات كثيرة خارج المنزل ولاقت صعوبة في القيام بـ"أمور البيت" وتربية الأولاد، فستشعر بالذنب حيال ذلك لأنها لا تقوم بوظيفتها كـ"امرأة" كما ذوّتت وظيفة المرأة ودورها في المجتمع.

أنا أومن في الحياة المتوازنة. برأيي سوف تستصعب غالبية النساء بالشعور بالاستكفاء إذا كرسنَّ كل وقتهنَّ فقط في تربية الأولاد وكذلك الرجال سيشعرون بعدم الاستكفاء إذا كرسوا كل وقتهم في العمل خارج المنزل. سيطارد النساء شعور عدم الاستكفاء الناتج المباشر من عدم تحقيق الذات المهني، وسيطارد الرجال شعور ضياع فرصة ولذة تربية الأولاد. هنالك أزواج متساوية في المجتمع (ليسوا كثر ولكنهم موجودون)، بهم الأب مشترك بشكل متساو في تربية الأولاد. للوهلة الأولى يبدو الوصول إلى هذه المرحلة أمر صعب، ولكن نجاحه يعتمد بالأساس على الزوجين. أهم نقطة للوصول لهنا هي مواقف الزوجين تجاه دور كل منهما. إذا كان كلاهما منفتحًا في موقفه تجاه الأدوار فسيتمكّنان من تقسيم المهام والوصول للمساواة. الزوجان اللذان سيسعيان من أجل ذلك، لا بد وأن ينجحا.

للأسف، لا أملك حاليا حلا مضمونا في حال تم سؤالكِ سؤال شخصي وخصوص غير متعلق بوظيفة عمل. فعلا يمكنكِ الإجابة "أنا لا أعتقد أن هذا السؤال متعلق بالوظيفة" أو أي إجابة من هذا القبيل التي ستشير للسائل بأنكِ غير معنية بالإجابة على سؤاله، ولكنني لن أضمن أبدا أن لا يتم رفضك بناء على التنصل من الإجابة. ولكني أعتقد أنه يمكن عمل شيء آخر في هذا الصدد، ألا وهو الحديث عن هذه المشكلة في المجتمع وإلقاء الضوء عليها ورفع الوعي. بإمكاننا مشاركة الرجال من حولنا بهذا، الأب، الأخ، الزوج، الصديق الحميم .. الخ، لكي يعوا أن المرأة مضطهدة لكونها امرأة. وأيضا الحديث عن هذا مع النساء من حولنا، مشاركتهن التجربة والبحث عن سُبل لحلول ممكنة. من الممكن أن تبدأي في مشاركة الشخص الذين تحبين بهذه المقالة.

"في اللحظة التي سنتمكن من خلق مساواة في البيت، سيكون في وسعنا خلق المساواة في ساحة العمل أيضا"، لقد سمعت هذه الجملة من قبل والآن أنا أفهم ماذا تعني. تكمن مشكلة عدم المساواة في العقليّة التقليديّة التي تقول أن الأم هي ولي الأمر الأساسي للأطفال والأولاد. عن طريق تحقيق المساواة في البيت لن نرى في المرأة الحاضنة الوحيدة للطفل وسنقدّم مجتمعًا متساويًا ومتوازنًا.

---

[1]  חוק שוויון הזדמנויות

משפחה או עבודה?